بخش دوم: معرفی صنایع دستی استان های ایران

ظروف میناکاری استان اصفهان

اصفهان
شهر جهانی صنایع دستی

اصفهان به عنوان «شهر جهانی صنایع دستی» نه تنها جایگاه نخست در زمینه صنایع دستی در ایران را دارد بلکه شورای جهای صنایع دستی نام این شهر را با توجه به این که دارای یک سوم از کل صنایع دستی ثبت شده جهان است، به عنوان شهر جهانی صنایع دستی به ثبت رسانیده است. از صنایع دستی اصفهان می‌توان به میناکاری، خاتم کاری، قلمزنی، فیروزه کوبی، قلمکار، کاشی کاری اشاره کرد.

استان مرکزی

صنایع دستی این استان انواع فرش و قالیچه گلیم، معرق و گیوه است.

 یزد
شهر یزد به دلیل صنعت نساجی و کاشی کاری‌اش زبانزد است. از صنایع دستی اصیل یزد می‌توان به ترمه‌دوزی، زیلوبافی، کاشی‌کاری، دارایی‌بافی و شَعربافی اشاره کرد.

 زنجان
صنایع دستی زنجان عبارتند از: انواع چاقو (قلم تراش، جیبی، دسته ملیله، کارد آشپزخانه و…) ملیله (انواع پایه‌های استکان، سینی، قاشق و چنگال غذا و چایخوری، کاسه، گلدان، قاب عکس و …) چارق (نوعی کفش روفرشی بسیار زیبای زنانه) و فرش و گلیم دست‌باف. از کار‌های دستی بومی زنجان ساخت وسایل نقره‌ای و بندرت طلایی بصورت ملیله‌کاری است که در اوایل فقط در زنجان معمول بود که در زمان رضاخان تعدادی از هنرمندان زنجانی به تهران و اصفهان کوچ کردند و این هنر ظریف را در آن شهر‌ها رواج دادند.

چارق‌دوزی یکی دیگر از هنر‌های دستی است که دست‌های ظریف هنرمندان زنجانی در تولیدشان مهارت ویژه‌ای دارند این چارق‌ها مشخصا زنانه بوده و استفاده از آن جنبه تشریفاتی و تفننی دارد.

لرستان
با توجه به ترکیب جمعیتی عشایری، روستایی و شهری در استان و متناسب با نوع فعالیت آنها صنایع دستی نیز متفاوت و متمایز میباشد. اکثر دست ساخته ها و بافته های عشایری و روستایی استان، سیاه چادر، قالی، گلیم، چیت، جاجیم بافی و رنگرزی میباشد که بیشتر جهت مصرف داخلی تولید می نمایند و صنایع دستی شهری استان خراطی، ورشو سازی، نمد بافی، قالی بافی و گلیم بافی میباشد.

خوزستان
از مهم‌ترین صنایع دستی می‌توان به عبابافی در شوشتر و اطراف آن اشاره کرد

کردستان
سفالگری و سرامیک سازی، کاشی کاری، قالیبافی، ریزه ماهی، نقش بته ای، جقه خرقه ای، جقه (سه گره ای)، جقه زمردی، جقه (دو گره)، جقه ریز، جقه توپی (هشت پر)، گل وکیلی، گل میرزاعلی، شاخ گوزنی (یحیی چلمی)، گلیم، گلیم‌های بیجار، گلیم شاهسون بیجار، منبت کاری، نازک کاری چوب، دستبافی، شالیبافی

 بوشهر
در حال حاضر شاخص‌ترین محصول صنایع دستی استان بوشهر گبه و گلیم صادراتی است که در مناطق وسیعی از شهرستان‌های استان رواج دارد. مهمترین مراکز گبه بافی در استان بوشهر عبارتند از روستا‌های شول، کمالی، بهمنیاری، محمدصالحی، عباسی، فخرآوری، کلر و چهار روستایی از توابع شهرستان گناوه. پس از آن باید از عبای شتری بوشهر نام برد که در نوع خود منحصر به فرد است و امروزه به مقدار بسیار محدودی تولید می‌شود.
گرگوربافی، حصیربافی، سفال و سرامیک از دیگر صنایع دستی استان بوشهر هستند.

 مازندران
گلیم بافی، جاجیم بافی، ظروف سفالی، ظروف و مجسمه های چوبی و نمدبافی از مهمترین صنایع دستی استان مازندران محسوب هستند که عمدتا در نواحی کوهستانی استان تولید و در سراسر منطقه عرضه میشوند. در این میان محصولات چوبی و نمدبافی از شهرت بیشتری برخوردارند.

 ایلام
گلیم بافی، موج بافی، نمدمالی، چپغ بافی، خراطی، ساخت زیورآلات، قالی بافی

استان تهران

روکاری (رودوزی)، قالی بافی، جاجیم بافی، چادرشب بافی، نمد مالی، زیلو بافی، سفالگری و سرامیک سازی

 گیلان
استان گیلان به دلیل شرایط آب و هوایی و پوشش خاکی و گیاهانش از هزاران سال پیش محل زندگی بوده و به همین دلیل در صنایع دستی حرفی برای گفتن دارد. اما صنایع دستی این منطقه از کشور به دلیل اینکه هیچگاه پایتخت سلطنت‌های بزرگ نبوده، تجملی نیستند و اکثرا برای استفاده روزمره افراد ساخته می‌شده‌اند. از صنایع دستی شناخته شده گیلان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

چموش (چوموش) دوزی، که نوعی پاپوش است، حصیربافی (که هم در شمال ایران و هم در سیستان و بلوچستان بافته می‌شود)، رشتی‌دوزی، نمدمالی، سفال سقف، مرواربافی، چادرشب بافی ….

سفالگری در منطقه املش و  روستاى جیرده شفت رواج دارد.  سرامیک سازی و ساخت ظروف سفالی نیز یکی از صنایع دستی و سوغات گیلان است.

قزوین
سوزن دوزی، گلابتون دوزی، ساخت جعبه های آینه دار و حکاکی و قلمزنی از مهم ترین صنایع دستی استان هستند.فرش و سفال قزوین نیز معرف است. همچنین قزوین را پایتخت هنر خوشنویسی ایران نامیده اند. انواع شیرینی بویژه باقلوا و محصولات باغی مانند بادام، پسته، فندق، انگور، کشمش، انار سنگان، سیب، زردآلو، ذغال اخته و… از دیگر سوغاتی های قزوین به شمار میرودند.

 قم
فرش ابریشم دستباف قم یکی از نفیس ترین صنایع دستی است که از نظر رنگ آمیزی و طرح و نقشه اصیل ایرانی و کیفیت طرفداران بسیاری دارد. منبت کاری چوب: نقوش و طرح های زیبایی است که بر روی انواع میز و صندلی و صنایع چوبی کنده کاری می گردد و این صنعت دستی در قم به دست استادکارانی ماهر و زبردست ساخته می شود

 شیراز
شیراز یکی از بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین شهر‌های ایران است که جز اولین شهر‌هایی بود که در آن شهرداری تاسیس شد. این شهر با توجه به وجود تمدن باستانی‌اش، دارای اماکن و صنایع قدیمی و فاخر زیادی است. از معروف‌ترین صنایع دستی شیراز خاتم کاری و خراطی است. ریسندگی، فلزکاری، قالی‌بافی، حصیربافی، منبت‌کاری، کنده کاری ظروف سفالی گیوه‌دوزی، نمد مالی، چرم سازی، سنگ تراشی و شیشه‌گری از دیگر صنایع دستی شیراز هستند.

 همدان
همدان نیز از شهر‌های بسیار قدیمی ایران است و پیشینه‌ای چندهزار ساله دارد.  بدیهی است هر جا تمدن وجود داشته است ، صنایع مختلفی در آن رواج پیدا کرده. همدان به دلیل بافت کوهستانی که دارد  منبع غنی سنگ و خاک مرغوب است. از این رو از صنایع دستی معروف همدان می‌توان به سفال‌گری و حجاری اشاره کرد. اما از دیگر صنایع دستی که در همدان با کیفیت بالا رواج دارد، صنعت دستی چرم‌سازی است. چرم‌سازی چنان در این شهر رواج داشته که روزگاری آن را شهر دباغخانه‌ها می‌نامیدند

 سیستان و بلوچستان

از جمله مهم ترین صنایع دستی این استان می توان به حصیر بافی ، سوزن دوزی و خامه دوزی و سفالگری اشاره کرد با توجه به نی زارهای اطراف دریاچه هامون۷ ساخت انواع محصولات حصیری از نوعی نی که در محل به نام  “لوخ” معروف است در این مناطق رونق فراوانی دارد. همچنین در مناطق مرکزی و جنوب شرقی استان نیز از برگهای نوعی نخل بنام محلی  “داز”  انواع محصولات حصیری بافته می شود.

سوزن دوزی یکی از صنایع بسیار معروف و زیبای  این استان است که خاص زنان بلوچ است . محصولات سوزن دوزی تنوع بسیار دارد و از لباس و رومیزی تا وسایل تزئینی را در بر می گیرد .

خامه دوزی نیز شبیه سوزن دوزی است و د ر  بافت محصولات از آیینه های ریزی برای تزیین استفاده می شود. رومیزی ، کلاه، جلیقه و پیش سینه از جمله مهم ترین چیزهایی است که بر روی آنها خامه دوزی می شود.

در روستای کلپورگان شهرستان سراوان سفالگری سابقه شش تا هفت هزار ساله دارد. از ویژگی های خاص سفال گلپورگان آن است که اولا تنها زنان به سفالگری اشتغال دارند. در ساخت ظروف و اشیاء سفالی از چرخ سفالگری استفاده نمی شود و شکل دهی با دست است  .

آذربایجان شرقی  

ورنی بافی یکی دیگر از صنایع دستی مهم در استان آذربایجان شرقی می‌باشد که متعلق به عشایر این استان است. نام دیگر ورنی بافی، به زبان آذری سوماک نامیده می‌شود. ورنی بافی نوعی فرش بدون پرز و یا گلیم است که یک رو دارد، در واقع ورنی نه گلیم و نه فرش است. این هنر زیبا به دلیل اینکه هم ظرافت فرش را دارد و هم سادگی و سبکی گلیم، طرفداران زیادی پیدا کرده است. این زیرانداز به روش پود چینی (گذراندن پود اصلی از تار و پیچاندن نخ به دور نخ‌های تار) بافته می‌شود. استادان قالی بافی قدمت این هنر با ارزش را به چند صد سال پیش تخمین زده اند، اما به طور دقیق نمی‌توان تاریخ و دوران مشخصی را برای بروز این هنر پیدا کرد. این زیرانداز زیبا در مناطق اهر و ارسباران، توسط زنان عشایر آن منطقه بافته می‌شود و به همین دلیل شهرت آن به عنوان ورنی بافی عشایر است.

 تبریز

تبریز، پایتخت فرهنگی جهان اسلام، به عنوان قطع فرش و قالی دستبافت در جهان شناخته شده است. تبریز از سوی شورای جهانی صنایع دستی به عنوان شهر جهانی بافت فرش انتخاب شده است.

از دیگر صنایع دستی تبریز چرم، قلمزنی روی نقره و مس ( قلمزنی تبریز سبکی متفاوت در قلمزنی است ) گلیم  و ورنی‌بافی است

چهار محال و بختیاری

فرش و گلیم چالشتر مراکز اطراق عشایر و روستا‌های استانچهارمحال و بختیاری محل تولید گلیم و جاجیم است. محل تولید این فرش شهرستان چالشتر و اکثر مراکز عشایری است . فرش چالشتر با طرح‌هایی از قبیل خشتی، لچک ترنج ، سرو و کاج، گل مینا، بی بی باف، کف ساده، بته‌ای و …بافته می‌شود

 خراسان
با توجه به تنوع و رونق صنایع دستی و نیز حضور بارگاه حضرت رضاعلیه‌السلام که تبرکی خاص به سوغاتی های مشهد داده است، خرید سوغات از مشهد برای هر مسافری اهمیت خاصی دارد. بازار رضا که در ضلع شرقی خیابان امام رضا و در نزدیکی حرم واقع شده است، از مهمترین مراکز خرید زوار به شمار میرود. بازار رضا در دو طبقه احداث شده است، در طبقه دوم آن کارگاه های کوچک صنایع دستی، طلاکاری، فیروزه تراشی و گلدوزی ایجاد شده است

ترقبه و شاندیز نیز در سالیان اخیر به مرکز فروش صنایع دستی و خشکبار تبدیل شده اند.قالی مخصوصا فرش کاشمر، انواع انگشتر و زینت آلات فیروزه وعقیق، انواع پوستین و مصنوعات سنگی از محصولات صنایع دستی خراسان هستند. همچنین صنایع دستی کردهای شمال خراسان مانند گلیم، خورجین، جوراب و شال نیز زیبایی خاص خورا دارا هستند.

 سمنان
از صنایع دستی رایج در استان سمنان می‌توان به انواع جاجیم، قالی، گلیم، قالیچه، سفره‌های قلمکار، سفال سرامیک و نمد اشاره کرد

 کرمان
قالیبافی، قالیچه‌های افشار، گلیم شیریکی پیچ، پته دوزی، شال بافی، عریض بافی، ساخت فرآورده‌های مسی تزئینی

 کرمانشاه
قالی، گلیم، جاجیم، جولایی، موج، چیغ، انواع گیوه، صنایع دستی چوبی، قلمزنی، حکاکی، تسبیح سازی، شیشه گری، حجاری، فلز کاری، نمد مالی، چرم سازی و انواع جانماز، جوراب، کلاه، جلیقه دستباف

 گلستان
قالی بافی، جواهرات ترکمن، نمد مالی، سوزندوزی، سفال و سرامیک سازی